تأملی بر “فضل و فرض” الهی در پذیرش توبه !

در منابع عالی اسلامی و نیز روائی عامه و امامیه بر این مضمون تاکید شده است که عدم انجام گناه با همه ی سختی اش ، از توبه با همه ی ظاهر راحتش ، راحتر است.
البته آنچه در مباحث علماء در شرح حالات مترتب بر فرد گنهکار و نیز شرح حالات کسی که مبارزه با نفس می کند؛ ؛کار فرد دوم کار سخت تری بوده و به جهاد اکبر تشبیه شده است اما چیزی که مهم است اینست که علماء فرموده اند :
مدتی مراقبه و گوش نکردن به حرف شیطان ، آدمی را در مقابله ی با نفس قوی می کند به شرط اینکه طی طریق با استاد باشد .

الغرض : اگرچه مبارزه ی با نفس سخت بوده و از آن به جهاد اکبر تعبیر شده است اما باید بدانیم توبه از آن سخت تر بر شمرده شده است .
حضرت امیر علیه السلام در فرمایشی گهربار به این مضمون اشاره دارند . ایشان می فرمایند :
ترک الذنب أهون من طلب التوبة
ترک گناه از توبه کردن آسان تر است .
مرحوم ملا صالح مازندرانی در شرح اصول کافی در شرح این حدیث می نویسد :
«و ان ترك الذنب أهون و أسهل من طلب التوبة لأن النفس قبل الذنب أشد صفاء منها بعده و لا ريب فى أن العبادة مع صفائها أسهل من العبادة مع ظلمتها مع أن للتوبة اسبابا و شرائط قد لا يتحصل فليس كل من طلب التوبة وجدها».
و در این شرح به این مطالب اشاره می فرماید :
الف : قلب آدمی قبل از گناه در نهایت صفا و درخشش است و گناه باعث می شود صفا و درخشش قلب از بین برود .
ب : وقتی نورانیت قلب کمتر شد و گناه با تیرگی اش ، حجابی شد بر نورانیت دل ، عبودیت با تیرگی ای که با گناه حاصل شده است سخت تر می شود .
ج : توفیق توبه کردن و نیز قبولی آن ، با توجه به اسباب و شرایطی است که بر آن مترتب است .
د : ممکن است توبه ی برخی تائبان از ذنب پذیرفته نشود .

شاید با خواندن بند دال این سوال سریع در ذهن شما نقش ببندد که مگر می شود خدائی که در قرآن فرموده است “حتی اگر در گناه زیاده روی کردید از رحمت من نا امید نباشید ” گناه بنده ای را با توبه نیامرزد ؟
برای پاسخ به این سوال و نیز روشن شدن مطلب در اذهان لازم می دانم برای بند جیم و بند دال توضیحی را یاد آوری نمایم :

خداوند کریم در قرآن در سوره ی نساء آیه ی هفدهم می فرماید :
إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوَءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِن قَرِيبٍ فَأُوْلَئِكَ يَتُوبُ اللّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا 
توبه نزد خداوند تنها براى كسانى است كه از روى نادانى مرتكب گناه مى ‏شوند سپس به زودى توبه مى‏ كنند اينانند كه خدا توبه‏ شان را مى‏ پذيرد و خداوند داناى حكيم است .
با توجه به ادبیات قرآن که ادبیات عرب و کاملترین زبان دستوریست با توجه به بکار بردن ” إنما ” که از ادات حصر است در ابتدای آیه ، در پذیرش توبه 4 صورت متصور می شود 
 الف : کسی که گناه را از روی نادانی و جهل(*) انجام داده است 
ب : کسی که در هنگام انجام گناه نادان و جاهل نبوده است 
ج : پذیرش توبه فرضی الهی است .
د : پذیرش توبه فرضی الهی نیست و فقط لطف و فضل خداست .

با توجه به نص قرآن خداوند می فرماید : پذیرش توبه ی کسانی که در هنگام گناه جاهل بوده اند ، وظیفه ایست از جانب من .
عبارت “ علی الله ” در آیه ی شریفه از این مهم حکایت می نماید که خداوند پذیرش توبه افراد نادان را فرضی بر گردن خود می داند . از همین قسمت آیه می توان این استفاده را داشت که توبه برای غیر افراد جاهل ، بر اساس آنچه خداوند در قرآن حکیم به آن پرداخته است ، فرضی الهی نیست و اگر خداوند توبه ی این افراد را بپذیرد از سر لطف خودش بوده است .

فراز ” أن للتوبة اسبابا و شرائط قد لا يتحصل فليس كل من طلب التوبة وجدها ” از شرح مرحوم آیت الله ملا صالح مازندرانی بر حدیث مولا امیر المومنین نیز اشاره به همین مطلب دارد . 
که گاهی ممکن است ما توبه بکنیم اما توبه پذیرفته نشود . 
حال ممکن است عدم پذیرش توبه به خاطر اثبات فرضی باشد که در آیه بدان اشاره شده است و شاید هم به خاطر حقوقی باشد که با گناه تضییع شده باشد حال چه این حقوق ، حقوقی الهی بوده و چه حق الناس باشد .

پس این تصور نباید ایجاد شود که هرگاه ما توبه می کنیم خداوند باید همان موقع توبه ی ما را بپذیرد . 
ممکن است بپذیرد اگر ما جاهلا به انجام گناه مبادرت ورزیده ایم .و  ممکن است نپذیرد اگر ما عالما و عامدا گناه کرده ایم .
یعنی خداوند پذیرش توبه ی عده ای را که هنگام گناه جهل داشته اند ، فرض بر خود می داند.
درغیر اینصورت بخشش الهی جنبه ی فضل الهی دارد و نه فرض .( دقت کنید )

خب تا اینجا مقدمه ای بود برای شرح حدیث حضرت امیر علیه السلام که فرمودند:
ترک گناه از توبه آسان تر است
و نیز بیان این مطلب که خداوند کوچکترین عبادتی را می پذیرد .
کمترین حسنه ای را می نویسد و تازه می پذیرد که به کنار . آنها را مضاعف هم می کند .
بر اساس نص قرآن در عدد 10 ضرب می نماید .
حتی با در کنارهم قرار دادن  آیه ” من جآء بالحسنه فله عشر امثالها ” و نیز  آیه ” و ان منکم عشرون صابرون ” در باب جهاد فی سبیل الله می توان یافت که هم خداوند عمل نیک را از فرد متقی می پذیرد و هم چندین برابرش نموده و برای آن عمل اگر با صبر همراه باشد قدرتی خاص عنایت می فرماید .قدرتی 20 برابر .

غرض اینجاست که خداوند در پذیرش اعمال نیک ، اگر با مقدمه ی گناه نباشد ، قید و شرطی قرار نداده اما برای پذیرش توبه قیود فراوانی است .
حالا قیود پذیرش توبه را هم نمی خواهم شرح دهم که در حد و اندازه ی این حرف ها هم نیستم .
معنی ” گناه نکردن آسان تر از توبه کردن است ” جدای از قیودش برای پذیرش توبه ، مربوط می شود به نفس آدمی .
گناه علاوه بر اینکه نور دل را می برد ، سریع با قلب خو می گیرد.
و وقتی دل با گناه خو گرفت ، تغییر حالت دل در جدائی از گناه ، سخت است .

فردی که سالها سیگار می کشد را تصور کنید .
نفس او با سیگار خو گرفته است .
اگر از همان روز اول ، مقاومت می کرد و اولین نخ سیگار را نمی کشید ، سالها مبتلا به سیگار هم نمی بود . 
غرض اینجاست که با گناه مرتبه ای از مراتب نفس به گناه خو می گیرد
و وقتی هم آدمی توبه کرد و خداوند هم تویه ی وی را پذیرفت ممکن است دوباره توبه را بشکند .
به همین خاطر است که می فرمایند ترک گناه از توبه آسانتر است .

پی نوشت : باید بدانیم برای توبه از گناهان ، باید بسیار زحمت کشید . چه مستحق پذیرش توبه باشیم و چه نباشیم . خداوند غفور است و توبه کنندگان را زیاد دوست می دارد . باید دانست آغوش خدا باز است .
در هر صورت خدا توبه را می پذیرد . گاهی بر خود واجب می داند و گاهی از سر لطفش توبه را می پذیرد . پس برای توبه در این شبها نباید نا امید بود

(*) منظور از جهل در زمان گناه اینست که زمانی که به گناه مشغول شد اگرچه قبل از وقوع گناه می داند که در حال نافرمانی خداست اما حین گناه فراموش کند که خداوند او را دیده و در حال نافرمانی اوست ؛ کفایت میکند که در زمره ی جاهلان نوشته شود و خداوند با فرض الهی توبه ، او را ببخشاید . و صد البته این هم از فضل خداست که اینگونه قرار داده است .